सोमवार, 21 अक्टूबर 2024

नास्ति मातृसमा छाया

राजपत्नी गुरोः पत्नी मित्रपत्नी तथैव च |
पत्नीमाता स्वमाता च पञ्चैताः मातरः स्मृताः ||

नास्ति मातृसमा छाया, नास्ति मातृसमा गति:। 
नास्ति मातृसमं त्राणं, नास्ति मातृसमा प्रिया ॥

माता के समान कोई छाया नहीं, कोई आश्रय नहीं, कोई सुरक्षा नहीं। माता के समान, इस दुनिया में कोई जीवनदाता नहीं।

किसी बनावटी डे की जरूरत नहीं
निर्जीव पत्थरों में मातृत्व भर देने की शक्ति सनातन धर्म में ही थी, है और रहेगी 

1. 'यस्य माता गृहे नास्ति, तस्य माता हरितकी।'
(अर्थात, हरीतकी (हरड़) मनुष्यों की माता के समान हित करने वाली होती है।)

2. 'जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गदपि गरीयसी।'
(अर्थात, जननी और जन्मभूमि स्वर्ग से भी बढ़कर है।)

3. 'माता गुरुतरा भूमेरू।'
(अर्थात, माता इस भूमि से कहीं अधिक भारी होती हैं।)

4. 'नास्ति मातृसमा छाया, नास्ति मातृसमा गतिः।
नास्ति मातृसमं त्राण, नास्ति मातृसमा प्रिया।।'

5. 'मातृ देवो भवः।'
(अर्थात, माता देवताओं से भी बढ़कर होती है।)

6. 'अथ शिक्षा प्रवक्ष्यामः
मातृमान् पितृमानाचार्यवान पुरूषो वेदः।'

(भावार्थः जब तीन उत्तम शिक्षक अर्थात एक माता, दूसरा पिता और तीसरा आचार्य हो तो तभी मनुष्य ज्ञानवान होगा।)

7. 'माँ' के गुणों का उल्लेख करते हुए आगे कहा गया है-
'प्रशस्ता धार्मिकी विदुषी माता विद्यते यस्य स मातृमान।'

(अर्थात, धन्य वह माता है जो गर्भावान से लेकर, जब तक पूरी विद्या न हो, तब तक सुशीलता का उपदेश करे।)

8. 'रजतिम ओ गुरु तिय मित्रतियाहू जान।
निज माता और सासु ये, पाँचों मातृ समान।।'

(अर्थात, जिस प्रकार संसार में पाँच प्रकार के पिता होते हैं, उसी प्रकार पाँच प्रकार की माँ होती हैं। जैसे, राजा की पत्नी, गुरु की पत्नी, मित्र की पत्नी, अपनी स्त्री की माता और अपनी मूल जननी माता।)

9. 'स्त्री ना होती जग म्हं, सृष्टि को रचावै कौण।
ब्रह्मा विष्णु शिवजी तीनों, मन म्हं धारें बैठे मौन।
एक ब्रह्मा नैं शतरूपा रच दी, जबसे लागी सृष्टि हौण।'

(अर्थात, यदि नारी नहीं होती तो सृष्टि की रचना नहीं हो सकती थी। स्वयं ब्रह्मा, विष्णु और महेश तक सृष्टि की रचना करने में असमर्थ बैठे थे। जब ब्रह्मा जी ने नारी की रचना की, तभी से सृष्टि की शुरूआत हुई।)

10. आपदामापन्तीनां हितोऽप्यायाति हेतुताम् ।
मातृजङ्घा हि वत्सस्य स्तम्भीभवति बन्धने ॥
 
(भावार्थ- जब विपत्तियां आने को होती हैं, तो हितकारी भी उनमें कारण बन जाता है । बछड़े को बांधने मे माँ की जांघ ही खम्भे का काम करती है।।

उपाध्यायान दशाचार्य अचार्याणाम शतं पिता
सहस्रं तु पितृनि माता गौरवेणातिरिच्यते।मनुस्मृति  2.148 

भावार्थ : वेदांगों के सहित वेद अध्ययन कराने वाले द्विज आचार्य का दस गुना,आचार्य से पिता का सौ गुना और पिता से माता का स्थान हजार गुना होता है ।

सोमवार, 7 अक्टूबर 2024

भवान्याष्टकम्





न तातो न माता न बन्धुर्न दाता
न पुत्रो न पुत्री न भृत्यो न भर्ता।
न जाया न विद्या न वृत्तिर्ममैव
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥१॥

भवाब्धावपारे महादुःखभीरु
पपात प्रकामी प्रलोभी प्रमत्तः।
कुसंसारपाशप्रबद्धः सदाहं
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥२॥

न जानामि दानं न च ध्यानयोगं
न जानामि तन्त्रं न च स्तोत्रमन्त्रम्।
न जानामि पूजां न च न्यासयोगं
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥३॥

न जानामि पुण्यं न जानामि तीर्थ
न जानामि मुक्तिं लयं वा कदाचित्।
न जानामि भक्तिं व्रतं वापि मातर्गतिस्त्वं
गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥४॥

कुकर्मी कुसङ्गी कुबुद्धिः कुदासः
कुलाचारहीनः कदाचारलीनः।
कुदृष्टिः कुवाक्यप्रबन्धः सदाहं
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥५॥

प्रजेशं रमेशं महेशं सुरेशं
दिनेशं निशीथेश्वरं वा कदाचित्।
न जानामि चान्यत् सदाहं शरण्ये
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥६॥

विवादे विषादे प्रमादे प्रवासे
जले चानले पर्वते शत्रुमध्ये।
अरण्ये शरण्ये सदा मां प्रपाहि
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥७॥

अनाथो दरिद्रो जरारोगयुक्तो
महाक्षीणदीनः सदा जाड्यवक्त्रः।
विपत्तौ प्रविष्टः प्रनष्टः सदाहं
गतिस्त्वं गतिस्त्वं त्वमेका भवानि॥८


रविवार, 6 अक्टूबर 2024

नवरात्रोत्सवः

sanskritpra


आश्विनमासस्य शुक्लपक्षे नवरात्रोत्सवः अत्यन्तं महत्वपूर्णः हिन्दूनां पर्वेषु एकः भवति, यत्र भक्ताः नवदुर्गायाः पूजनं श्रद्धया भक्त्या च कुर्वन्ति। नवरात्रेः समये मन्दिराणि सुशोभितानि भवन्ति, सर्वत्र पुष्पाणां अलङ्कारः दीपध्वजैः च वातावरणं अत्यन्तं पवित्रं सन्तोषपूर्णं च भवति। एते नव दिनानि प्रत्येकस्मिन दिने दुर्गादेव्याः नवभेदाः पूजायाः विषये अत्यन्तं श्रद्धया पूज्यन्ते, ये शक्तिस्वरूपाः विविधरूपेण संसारं पालयन्ति। अस्मिन् महोत्सवे भक्ताः उपवासं कृत्वा पूजाः जपं होमं च कुर्वन्ति, यतः तेषां विश्वासः अस्ति यः नवरात्रे उपासना करोति सः परमशक्तेः कृपां प्राप्नोति। नवरात्र्याः अन्तिमे दिने अष्टमी अथवा नवमी तिथौ कन्यापूजनं क्रियते, यत्र कन्यकाः दुर्गायाः स्वरूपेण सम्मान्याः सन्ति च तेषां चरणस्पर्शं कृत्वा आशीर्वादाः लभ्यन्ते। नवरात्रे सप्तमीदिने  काञ्चीपुरे काञ्चीपीठायां शक्तिदेव्याः विशेषपूजा भवति, यत्र दुर्गाप्रतिमायाः नवान्नप्राशनं सम्पूर्णतः सिद्धिः इति स्मर्यते।  नवरात्रोत्सवे भारतस्य विविधेषु प्रदेशेषु विविधविधाः नृत्यगीतप्रतियोगिताः आयोज्यन्ते, यत्र भक्ताः दुर्गामहाकाव्यस्य स्तुतिः गानं च कुर्वन्ति। एतस्मिन काले भारतदेशस्य पश्चिमे भागे गरबा डाण्डियानृत्यं च प्रसिद्धं भवति, यत्र स्त्रियः पुरुषाः च रात्रौ देवालयेषु अथवा मण्डपेषु मिलित्वा आनन्दपूर्वकं नृत्यं कुर्वन्ति। नवरात्रस्य पर्वणि दुर्गादेव्याः विजयायाः प्रतीकः दशहरा पर्वः अपि च भवति, यत्र रावणवधं रामेण कृतः  रावणवधं धर्मस्य विजयः इति  जनैः उत्सवस्वरूपेण स्मर्यते। । नवरात्र्याः अनन्तरं विजयदशम्यां रामलीला इति नाटकम् अपि कार्यक्रमः भवति, यत्र रामायणस्य चरित्राणां अभिनयः जनानां समक्षं प्रकट्यते।

नमामि संस्कृतम्